بازار سرمایه چیست؟
قبل از آنکه با بازار سرمایه یا Capital Market آشنا شویم بهتر است در ابتدا بازار مالی یا Financial Market را بشناسیم. چرا که بازار سرمایه زیر مجموعه بازار مالی به حساب می‌آید.
بازار مالی خود دارای دو زیر مجموعه است؛ ۱) بازار پول و ۲) بازار سرمایه
بازار پول یا Money Market به بازاری گفته میشود که در آن اوراقی با سررسید کمتر از یک‌سال معامله میشود. در واقع بازار پول بازاری است که از یک طرف متقاضیان پول (نظیر بنگاه‌های اقتصادی که به دنبال تامین مالی هستند) قرار می‌گیرند و از طرف دیگر عرضه‌کنندگان پول (نظیر بانک‌ها) هستند.
مهم‌ترین ویژگی بازار پول آن است که این بازار ریسک نقدشوندگی پایین و ارزش اسمی بالا دارد. برخی از ابزارهای مهم بازار پول در ایران عبارتند از: گواهی سپرده، اسناد خزانه، اوراق تجاری و گواهی پذیرش بانکی.
اما بازار سرمایه چیست؟
بازار سرمایه یا Capital Market بازاری است که امکان معامله اوراق مختلف نظیر سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه را فراهم می‌کند. در بازار سرمایه بر خلاف بازار پول امکان معامله اوراق با سررسید بیش از یک‌سال و همچنین بدون سررسید فراهم است. در واقع بازار سرمایه محلی است که عرضه‌کنندگان و متقاضیان اوراق مختلف با یکدیگر به معامله می‌پردازند.
از نظر مرحله عرضه بازار سرمایه به دو دسته بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم‌بندی میشود.
بازار اولیه: بازاری است که در زمان انتشار اوراق مختلف نظیر اوراق بدهی یا سهام شرکت‌ها به وجود می‌آید. در این بازار، ناشران پیش از انتشار اوراق آن ورقه‌ها را قیمت‌گذاری و سپس در بازار عرضه می‌کنند.
بازار ثانویه: بازار ثانویه محل داد‌‌و‌ستد اوراق منتشر در بازار اولیه است. در این بازار، از آنجا که هر ورقه بارها و بارها معامله میشود حجم معامله از بازار اولیه بسیار بیشتر است. نمونه بازار ثانویه همان بورس اوراق بهادار است. تفاوت بازار ثانویه با بازار اولیه آن است که در بازار اولیه سهام مستقیما توسط عرضه‌کنندگان به سرمایه‌گذاران فروخته میشود اما در بازار ثانویه این اوراق بین سهامداران مختلف دست به دست میشود.
بخش‌های مختلف بازار سرمایه
بازار سرمایه به ۴ بخش مختلف تقسیم‌بندی میشود؛
· بورس اوراق بهادار
· فرابورس
· بورس کالا
· بورس انرژی
بورس اوراق بهادار
در بهمن ماه سال ۱۳۴۶ بود که بورس اوراق بهادار فعالیت خود را با معامله روی سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی شروع کرد.
بورس اوراق بهادار با هدف انجام معاملات انواع اوراق بهادار نظیر سهام و حق تقدم سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه به وجود آمده است. به طور کلی می‌توان وظایف بورس اوراق بهادار را به تدوین مقررات و نظارت بر اجرای صحیح آن تقسیم‌بندی کرد. از دیگر وظایف سازمان بورس را می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
· انجام اقدامات لازم برای حمایت از حقوق و منافع سرمایه‌گذاران؛
· پیشنهاد استفاده از ابزارهای مالی جدید؛
· انجام تحقیقات کلان برای تدوین سیاست‌های بلندمدت بازار اوراق بهادار؛
· همکاری و هماهنگی با مراجع حسابداری؛
· همکاری و مشارکت با مراجع بین‌المللی جهت گسترش فعالیت‌ها و بهره‌مندی بازار داخلی از فرصت‌های بین‌المللی.
فرابورس
فرابورس ایران که یکی از ارکان بازار سرمایه کشور است در سال ۱۳۸۷ با هدف ایجاد تنوع به اوراق بهادار قابل معامله، افزایش مشارکت در بازار سرمایه، سهولت بیشتر برای بنگاه‌های اقتصادی جهت ورود به بازار سرمایه و افزایش دارایی‌ها در سبدسرمایه‌گذاری راه‌اندازی شد.
از مهم‌ترین تفاوت‌های بورس اوراق بهادار و فرابورس ایران آن است که شرایط پذیرش شرکت‌ها در فرابورس ساده‌تر انجام می‌گیرد.
از دیگر تفاوت‌های بورس و فرابورس بازارهای زیر مجموعه آن‌هاست که مطابق با تصویر زیر است:
بورس کالا
بورس کالا بازاری است که در آن کالاهای مختلف قیمت‌گذاری و معامله میشود. از مهم‌ترین مزایای بورس کالا را می‌توان بالا بردن شفافیت در معاملات کالاهای مختلف و جلوگیری از شکل گرفتن قیمت‌های کاذب عنوان کرد. انواع اوراق و قراردادهای قابل معامله در بورس کالا به شرح زیر است:
· قرارداد نقدی
· قرارداد آتی
· قرارداد سلف
· قرارداد نسیه
· قرارداد سلف استاندارد
· قراردادهای اختیار معامله
· گواهی سپرده کالایی
· صندوق‌های کالایی (نظیر صندوق طلا و صندوق زعفران)
بورس انرژی
در پی لزوم جلوگیری از تعدد بازار در بخش انرژی، با ادغام بورس نفت ایران و بورس بخش برق، شرکت بورس انرژی ایران در سال ۱۳۹۱ به عنوان چهارمین رکن بازار سرمایه شکل گرفت. این بازار شامل ۲ بخش فیزیکی و مشتقه است. در بخش فیزیکی، محصولات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ و سایر حامل‌های انرژی عرضه می‌شوند و در بخش مشتقه اوراق مبتنی بر این کالاها معامله می‌شوند.
ارکان نظارتی بازار سرمایه
با وجود بخش‌های مختلف در بازار سرمایه و انجام معاملات متعدد جهت حفظ منافع سرمایه‌گذاران، ناشران و منافع کلان اقتصادی کشور وجود نهاد ناظر اهمیت بالایی دارد. در حال حاضر در راس ارکان بازار سرمایه شورای عالی بورس و زیر نظر آن سازمان بورس و اوراق بهادار قرار دارد تا بر تنظیم، تدوین و اجرای قوانین نظارت داشته باشد.
وظیفه شورای عالی بورس اوراق بهادار به شرح زیر است:
· نظارت بر بازار سرمایه
· نظارت بر سازمان بورس
· تهیه اساسنامه و تصویب در هیات وزیران
· توقف معاملات در شرایط اضطراری
· تعین مصادیق تشکل‌های خود انتظام و نهادهای مالی
اعضای شورای عالی بورس اوراق بهادار
شورای عالی بورس اوراق بهادار دارای ۱۲ عضو است که وزیر اقتصاد، رییس شورا و رییس سازمان بورس دبیر شورا و سخنگوی سازمان بورس است. اعضای شورای عالی بورس به شرح زیر است:
· وزیر امور اقتصاد و دارایی (رییس شورا)
· رییس سازمان بورس و اوراق بهادار (سخنگو و دبیر شورا)
· وزیر صنعت، معدن و تجارت
· رییس کل بانک مرکزی
· رییس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران
· رییس اتاق تعاون ایران
· دادستان کل کشور یا معاون وی
· یک نفر نماینده از طرف کانون‌ها (کانون نهادهای سرمایه‌گذاری ایران، کانون کارگزاران)
· ۳ نفر خبره مالی (از بخش خصوصی، با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار به پیشنهاد وزیر امور اقتصاد و دارایی و تصویب هیات وزیران)
· یک نفر خبره (از بخش خصوصی، به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط و تصویب هیات وزیران برای هر بورس کالایی)
وظایف سازمان بورس اوراق بهادار
سازمان بورس اوراق بهادار که منحصرا «سبا» نامیده میشود تحت نظارت شورای عالی بورس وظیفه تدوین مقررات و نظارت بر حسن اجرای آن‌ها را بر عهده دارد. سازمان بورس دارای ۵ عضو هیات مدیره است که توسط رییس شورای عالی بورس معرفی و به تصویب شورا می‌رسند. در بین این افراد یک نفر به عنوان رییس سازمان انتخاب میشود.
برخی از مهم‌ترین نهادهای بازار سرمایه و وظایف آن‌ها
· شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه معاملات
این شرکت وظیفه ثبت، نگهداری، انتقال اوراق بهادار و تسویه معاملات را بر عهده دارد.
· شرکت مدیریت فناوری بورس تهران
اصلی‌ترین وظیفه شرکت مدیریت فناوری بورس تهران یا Tehran Securities Exchange Technology Management Co انتشار لحظه‌ای داده‌های مربوط به معاملات است.
· شرکت رایان بورس
این شرکت متولی سامانه کدال است و از جمله وظایف آن نظارت بر افشای اطلاعات با اهمیت شرکت‌های بازار سرمایه، ساماندهی و توسعه بازار شفاف و حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران است.
· کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار
از مهم‌ترین اهداف این کانون می‌توان به ایجاد بازاری رقابتی و کارا برای سرمایه‌گذاران و ارتقا اعتبار اعضا نزد سرمایه‌گذاران اشاره کرد.
· شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس
همانطور که از نام این نهاد پیداست، شرکت اطلاع‌رسانی به دنبال گسترش فرهنگ سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مالی است. از دیگر وظایف این سازمان برگزاری دوره‌های آموزشی عمومی و تخصصی بازار سرمایه، برگزاری آزمون گواهینامه‌های حرفه‌ای بورس اوراق بهادار و برگزاری همایش‌ها و نمایشگاه‌های تخصصی است.